 |
| Η τέχνη του να περνάς απέναντι... |
Στο βιβλίο για το μεταπτυχιακό του Ε.Α.Π. «Τεχνική της κατασκευής» στο οποίο γίνεται εκτενής περιγραφή για μεγάλης κλίμακας τεχνικά έργα όπως έργα οδοποιίας ή κατασκευής φραγμάτων, η μελέτη έγινε ξαφνικά αρκετά ενδιαφέρουσα όταν στο κεφάλαιο της γεφυροποιίας, ανάμεσα σε ακρόβαθρα, εφέδρανα και τένοντες, αναφέρθηκε το ζήτημα της αισθητικής. Αλήθεια, πόσο λαμβάνει κανείς υπ’ όψη του την αισθητική όταν σχεδιάζει μια μεγάλη γέφυρα;
Σε ένα τμήμα μεταπτυχιακού που όταν ξεκίνησε για πρώτη φορά απευθυνόταν αποκλειστικά σε πολιτικούς μηχανικούς, ίσως αποτελούσε ανάγκη η διερεύνηση περί αισθητικής. Ίσως η περιγραφή έστω και σποραδικά έμοιαζε ικανή να πυροδοτήσει, σ’ αυτούς τους δυστυχώς πλειοψηφούντες άτεχνους* την ιδέα ότι και αυτοί (οι πολιτικοί μηχανικοί) είναι ικανοί να διαχειριστούν ζητήματα τέχνης κι αισθητικής…
*ως μη διδασκόμενους την τέχνη (και ουχί την τεχνική!)
Διάβασα κι άκουσα σημαντικούς πολιτικούς μηχανικούς να υποστηρίζουν πως μια γέφυρα απαιτείται να ικανοποιεί την αισθητική (κατ’ αρχάς μακροσκοπικά) αφού ως τοπόσημο καταθέτει ένα ιδιαίτερο στίγμα στην περιοχή όπου κατασκευάζεται. Μια γέφυρα είναι υψηλότερη από το υψηλότερο κτίριο σε μια πόλη, συνεπώς είναι ορατή πανταχώθεν… Αλλά και στο φυσικό τοπίο η επέμβαση του ανθρώπου κατασκευάζοντας μια γέφυρα οφείλει να σέβεται τη φύση… Ορθώς.
Η αισθητική όμως δεν περιορίζεται σ’ αυτό το μακροσκοπικό τόνο. Ούτε ολοκληρώνεται διασφαλίζοντας το αίσθημα της ασφάλειας στον κόσμο ή την συγκέντρωση ενός οδηγού αυτοκινήτου.
Κι εν τέλει προκύπτει αβασάνιστα το ερώτημα: Όταν ζητείται μια αρχική διερεύνηση, μια διάγνωση του τοπίου, της περιοχής για την κατασκευή μια γέφυρας… Όταν πρέπει να αποφασιστεί με κριτήρια οικονομίας, τεχνικής και χρόνου αν η γέφυρα θα είναι αναρτημένη, καλωδιωτή, τοξωτή, δικτυωματική ή πλαισιωτή… Όταν πρέπει να υπολογισθούν πλήθη μεσοβάθρων, αποστάσεις γεφύρωσης ή διατομές υλικών… τότε σε ποια φάση της διερεύνησης υπεισέρχεται η αναζήτηση της αισθητικής;
…η κότα έκανε το αυγό, ή το αυγό την κότα;
Τα αισθητικής φύσεως ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι αρχιτέκτονες εδώ και δεκαετίες (ή κι ακόμη περισσότερο) είναι η πλέον ουσιώδης αναζήτηση της δουλειάς μας. Και πολλές φορές έχουμε κατηγορηθεί ότι οι επιλογές μας είναι τεχνικά δυσεπίλυτες ή κοστοβόρες κι ασύμφορες. Ακόμη κατηγορηθήκαμε ότι ο σχεδιασμός πολλάκις υπερβαίνει τα διαθέσιμα κεφάλαια ενώ εμείς ασχολούμαστε με τα χρώματα! Δεν λέω, έχει κι η συναδελφικότητα τα δικά της προβλήματα…
Όμως εμείς οι αρχιτέκτονες, και ίσως μόνο εμείς, σε ένα από τα πολλά τέτοιου είδους διλλήματα της φοιτητικής μας ζωής αναρωτηθήκαμε: Ήταν η αρχιτεκτονική (και κατ’ επέκταση το κτισμένο αποτύπωμα του ανθρώπου στο περιβάλλον) αποτέλεσμα του πνεύματος ή προσπάθεια ερμηνείας και ένταξης στο υπάρχον φυσικό τοπίο;
Αντιστρέφοντας τη σκέψη όμως πόση αισθητική μπορεί να χωρέσει ανάμεσα σε υπολογισμούς; Ανάμεσα σε αυστηρούς και πιθανόν αμετάκλητους υπολογισμούς και αποφάσεις βεβαίως η αισθητική, όπως αυτή εννοείται από τους αρχιτέκτονες, φαντάζει πολυτέλεια. Ας τονιστεί ξανά, χωρίς τον κίνδυνο γραφικότητας, η μεγαλοκλίμακα τέτοιου είδους έργων ή επεμβάσεων.
Τίθεται λοιπόν γενναιόδωρα το ερώτημα: Μια γέφυρα ορίζεται από τις τεχνικές προσταγές καθοδηγούμενες από την οικονομία και την ευκολία κατασκευής με περιθωριακή αναζήτηση της αισθητικής (κατά τις συνήθειες ενός πολ. μηχ.);
ή μήπως
αμέσως μετά τον αρχικό ορισμό (λ.χ. η γέφυρα θα είναι αναρτημένη) είναι απαραίτητη (ή έστω χρήσιμη) η παρέμβαση ενός αρχιτέκτονα ο οποίος θα καθόριζε την αισθητική του έργου ορίζοντας πλήθη, μεγέθη, μορφές και τυπολογία, βάζοντας εν τέλει τους πολιτικούς μηχανικούς του έργου να κάνουν τις απαραίτητες επιλύσεις; Κι αν (εξεζητημένα) οι υπολογισμοί έδειχναν «αστοχία αισθητικής», τότε θα ήταν ο αρχιτέκτονας, συνηγορούμενος από τη γνώση των στατικών, που θα έκανε τις απαραίτητες διορθώσεις, τις «πινελιές»…
Μια παρατήρηση ως προς τα γραφόμενα στα συγγράμματα του Ε.Α.Π.: Η ορθή μετάφραση του “form follows function” είναι “η μορφή ακολουθεί τη λειτουργία” και όχι τη “χρήση”. Καθότι η χρήση μιας γέφυρας είναι αυτή καθαυτή η εξυπηρέτηση ενός αιωρούμενου περάσματος είτε πεζών είτε εποχούμενων. Χρήση της γέφυρας είναι αυτή ανεξαρτήτως τύπου, υλικού κατασκευής, μορφολογίας, μεγέθους ή κόστους. Αντιθέτως, η λειτουργία αναφερόμενη είτε στην εσωτερική διαρρύθμιση (αναφορικά με την αρχιτεκτονική), είτε στη δομική συμπεριφορά, τον τύπο και τρόπο κατασκευής (σχετικά με τη στατική) μπορεί να ορίσει τις επί μέρους απτές οπτικές απαιτήσεις και κατ’ επέκταση την ίδια την αισθητική.
Διότι τελικά σε ένα μεγάλο τεχνικό έργο όπως μια γέφυρα, η αισθητική πρέπει να είναι η επιτυχής ανάγνωση της στατικής λειτουργίας. Ανάγνωση είναι η οπτική περιγραφή της ικανότητας των φερόντων στοιχείων να παραλαμβάνουν τα αναλογούντα φορτία και καταπονήσεις. Με επιτυχή αυτή την ανάγνωση ο σχεδιαστής καταφέρνει την ισορροπία του συνόλου, τη σιγουριά του ατόμου, την ένταξη του έργου στο ευρύτερο δομημένο ή φυσικό περιβάλλον αλλά και την απρόσκοπτη και ανεπηρέαστη χρήση του έργου.
Έτσι, θα έλεγε κανείς ότι ο βαθμός ανάμειξης ενός αρχιτέκτονα σε μια μεγάλη γέφυρα βοηθά να διακρίνουμε τέσσερις διαφορετικές περιπτώσεις:
Α) Καθόλου.
Πόσο, πράγματι, ενεπλάκη αρχιτέκτονας στη γέφυρα του Ευρίπου; Μάλλον καθόλου! Περιέργως ωστόσο η γέφυρα αυτή μέσα από την απλότητα των σχημάτων και των γραμμών της, εντάσσεται αρμονικά στο τοπίο… Σε αντίθεση ίσως με τη γέφυρα Ρίου – Αντίρριου η οποία ενώ αναφέρεται ως πρωτίστης σημασίας τεχνικό έργο, δυστυχώς η γεωμετρία του χώρου δεν την βοηθά ως προς την αρμονία με το φυσικό τοπίο.
Β) Ελάχιστα και υπό επισταμένη καθοδήγηση.
Γενναίο παράδειγμα της συγκεκριμένης περίπτωσης είναι ένας από τους ολίγους σύγχρονους «starchitects». O sir Norman Foster ο οποίος συμμετείχε στο σχεδιασμό της γέφυρας στο Millau της Γαλλίας. Μετά (ή κατά τη διάρκεια) των αρχικών υπολογισμών, ζητήθηκε η γνώμη του. Στο τέλος της κατασκευής ο κ. Foster δήλωσε ότι πετύχαμε να κάνουμε τη γέφυρα να μοιάζει ότι ίπταται. Όσο κι αν ακούγεται παράδοξο αυτό για τους μη αρχιτέκτονες, την ανάλαφρη κατασκευή την πέτυχε αυξάνοντας τις διατομές στα υποστηλώματα κάτω από το κατάστρωμα… Αν και η εμπορικότητα του ονόματος του κ. Foster οδήγησε πολλούς να λένε ότι η γέφυρα ήταν έργο του, είναι ορθό να λέμε ότι η γέφυρα δεν παύει να είναι ένα έργο συνόλου και όχι του ατόμου.
Γ) Ολοκληρωτικά.
Ο Santiago Calatrava, άλλος ένας «starchitect» των καιρών, είναι ίσως εκείνος με το μεγαλύτερο πλήθος υπογεγραμμένων γεφυρών ανά τον κόσμο. Πρόσφατο έργο η Samuel Beckett bridge στην Ιρλανδία… Χωρίς πολλά λόγια, ο κ. Calatrava ανατρέπει την παραπάνω κοινή παραδοχή. Οι γέφυρες του είναι αποκλειστικά δική του έμπνευση, σχεδιασμός και κατασκευή, μια και ο ίδιος δηλώνει μηχανικός, αρχιτέκτων και γλύπτης… Έτσι απλά!
Δ) Λαϊκή κατασκευή και παραδοσιακοί μαστόροι.
Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε από πού προερχόμαστε και ποιοι μας δίδαξαν την κατασκευή. Η λαϊκή παράδοση έχει να επιδείξει πολλά έργα και η γέφυρα στην Κόνιτσα είναι ένα τέτοιο παράδειγμα. Μπορεί να μην είναι η τελευταία λέξη της τεχνολογίας, μπορεί να μην παρέχει ευκολία χρήσης και σιγουριά… Δεν υπάρχει όμως κανένα άλλο σύγχρονο τεχνικό μέσο που να επιτυγχάνει απάντηση ταυτόχρονα και ισότιμα στην ανάγκη και την ένταξη. Όσο αυτή η γέφυρα στέκεται (και στέκεται εδώ και πολλά χρόνια) θα αποτελεί αξιοθέατο για αυτή την εικόνα…
Μοναδική φωτεινή πηγή υπέρ του αντιθέτου, υπέρ της εισόδου των αρχιτεκτόνων στο σχεδιασμό μεγάλων τεχνικών έργων, οι κατά καιρούς και κατά τόπους αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί, οι οποίοι όμως σε συνάρτηση με τον φορέα που τους διενεργεί και τον τρόπο επιλογής και απονομής των βραβείων καθίστανται αβέβαιοι ως προς την ακεραιότητά τους. Παρ’ όλα αυτά καλό είναι να διενεργούνται δίνοντας έτσι το στίγμα της ανάγκης αρχιτεκτονικής παρέμβασης.
Ολοκληρώνοντας, ο αρχιτέκτονας είναι τόσο απαιτητός στο τεχνικό team μια γέφυρας όσο είναι κι ο πολιτικός μηχανικός στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Δυστυχώς, στην Ελλάδα του σήμερα ο αρχιτέκτονας είναι χρήσιμος μονάχα όπου επιλέγεται (απαίτηση διαγωνισμών δημοσίων έργων ή ανάθεση ιδιωτικών έργων) και όχι αυτοδίκαια απαραίτητος. Και τούτο ισχύει εκθετικά όταν η κουβέντα αφορά μεγάλο τεχνικό έργο με ειδικές απαιτήσεις…